Zachowek jest możliwością otrzymania części spadku, w sytuacji, gdy najbliższa rodzina została pominięta w testamencie czy darowiznach wykonanych za życia spadkodawcy. Możemy otrzymać zachowek po rodzicach, po małżonku czy po innej bliskiej osobie, po której bylibyśmy ustawowo powołani do dziedziczenia. Ile wynosi zachowek, komu należy się zachowek i czym w ogóle jest prawo do zachowku? Wyjaśniamy!
„W polskim prawie dziedziczy się ustawowo (czyli spadek otrzymują osoby w kolejności i części przewidzianej przez przepisy prawa) lub testamentowo (rozporządzenie majątkiem przez spadkodawcę, na wypadek jego śmierci, spisane według jego woli). Jest jeszcze jedna droga, dla osób, które są najbliższą rodziną i według dziedziczenia ustawowego otrzymałyby spadek, ale na skutek testamentu lub wcześniejszego wyzbycia się jego części w drodze darowizn, zostały z niczym. W takiej sytuacji „ratunkiem” dla nich jest właśnie zachowek” – tłumaczy ekspert z firmy Aasa dla Biznesu.
Spis treści
Zachowek – co to jest i kiedy przysługuje?
Zachowek to pojęcie z dziedziny prawa spadkowego, które ma na celu ochronę najbliższej rodziny spadkodawcy. Rodziny – nie osób, co oznacza, że ważne są tu więzy pokrewieństwa, a nie bliskość, w jakiej faktycznie ktoś żyje.
Zatem, co to jest zachowek? Zachowek to część majątku spadkodawcy, którą otrzyma najbliższa rodzina, także wtedy, jak zostanie pominięta przez spadkodawcę. Chodzi tu o osoby, które byłyby objęte dziedziczeniem z ustawy. Takimi osobami są dzieci (wnuki i prawnuki), małżonek i rodzice. To właśnie one są uprawnionymi osobami do zachowku. Inne osoby nie mają uprawnień, by ubiegać się o niego. Jedynie mogą mieć styczność z drugiej strony z tematem – będą musiały go komuś zapłacić.
Osoby, które wskazano wyżej, należy traktować jako ogólną zasadę, bo w rzeczywistości sprawa może wyglądać trochę inaczej. Zawsze trzeba sprawdzić to na konkretnym przypadku.
Dla przykładu:
Pan Jan Nowak zmarł. W chwili śmierci miał obydwoje rodziców, brata, żonę i 3 dzieci. Jednak miał też kochankę, której zapisał wszystko w testamencie. Zgodnie z dziedziczeniem ustawowym, jego spadkobiercami z ustawy są żona i dzieci, więc tylko one mają prawo do zachowku. W przypadku braku możliwości dziedziczenia przez żonę czy dzieci, prawo to przeszłoby na dalsze osoby.
Spadkodawca może wykluczyć dziedziczenie z ustawy, jeśli sporządzi testament. Wówczas zapisy w nim mają pierwszeństwo. Wyzbyć się swojego majątku może za życia również w drodze darowizn. Prawo daje możliwość więc osobom pominiętym, otrzymania, chociaż jakieś części majątku po zmarłym.
Przedmiot zachowku
Przedmiotem zachowku może być tylko kwota pieniężna. Żąda się jej od osób, które nabyły prawa do spadku. Niestety osoby, nawet bliskie, pominięte w ten sposób w spadku, nie mogą żądać nic więcej poza pieniędzmi. Zatem nie odzyskają żadnej rzeczy materialnej, nawet nieistotnej finansowo, a jedynie ważnej sentymentalnie.
W zasadzie jest jedno wyjście z takiej sytuacji. Strony spraw o zachowek, mogą się porozumieć w tym temacie i umówić na przekazanie pewnych składników majątku w zamian za zrzeczenie się prawa do zachowku. Jednak to już nie jest realizowanie tego prawa.
Ile wynosi zachowek?
Wartość zachowku nie oznacza wartości majątku spadkowego. Zachowek stanowi określoną jego część, a dokładniej określoną kwotę pieniężną. Na wysokość zachowku ma wpływ:
- ilość osób uprawnionych do zachowku,
- wartość darowizn,
- testament,
- sytuacja osobista osób z prawem do zachowku.
W związku z powyższym kwota zachowku dla każdej z osób uprawnionych do tego prawa może być różna, mimo że pochodzi ono od jednego spadkodawcy.
Aby wyliczyć wysokość zachowka, należy najpierw ustalić udział, jaki przysługiwałby danej osobie w sytuacji dziedziczenia ustawowego. To bowiem stanowi podstawę do wyliczenia tego prawa. W ustalaniu udziału bierze się pod uwagę wszystkich spadkobierców, także niegodnych i tych, co spadek odrzucili. Pomija się tu jedynie te osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub zostały wydziedziczone przez spadkodawcę.
Kodeks cywilny stanowi, że zachowek należy się w wysokości połowy udziału spadkowego, jaki przypadałby w sytuacji dziedziczenia ustawowego. W grupie uprzywilejowanej są osoby, które w momencie otwarcia spadku były trwale niezdolne do pracy lub nie miały ukończonych 18 lat. Wówczas należy im się więcej, bo 2/3 tego udziału.
Aby wyliczyć dokładnie wartość zachowku, należy poza ustaleniem udziału, obliczyć wysokość substratu i sprawdzić, czy osoba jest w grupie uprzywilejowanej. Na końcu należy zestawić ze sobą wartości.
Przykładowe obliczenie zachowku
Zmarł Pan Jan Nowak. Miał żonę Ewę i 2 córki Karolinę i Beatę. W testamencie powołał do spadku tylko żonę Ewę, pomijając swoje 2 córki. Jedna z nich, Beata, spadek odrzuciła. Daje to prawo do zachowku Karolinie. Zatem w przypadku dziedziczenia ustawowego, zarówno matka Ewa, jak i córka Karolina odziedziczyłyby spadek po połowie, ale skoro w zachowku należy uwzględniać też osoby odrzucające spadek, zatem wartość ta będzie dla córki Karoliny wynosić 1/3 i to sanowi podstawę do obliczenia. Zakładając, że ojciec zostawił 120 tys. zł na koncie, córka Karolina, w przypadku dziedziczenia ustawowego dostałaby 40 tys., czyli 1/3, bo tyle wynosiłby jej udział. Ale prawo przewiduje zachowek dla niej w wysokości połowy udziału, czyli może otrzymać tylko 20 tys.
Substrat zachowku
Przy zachowku, bardzo ważną kwestią jest substrat, inaczej podstawa do ustalenia sumy jako zachowek. Aby jednak to obliczyć, trzeba wcześniej poznać „czystą wartość spadku”. Tu dolicza się zatem też wszelkie darowizny, których dokonał spadkobierca przed swoją śmiercią.
Substrat zachowku = wartość majątku spadkowego + darowizny
Czysta wartość spadku jest wtedy, gdy od wartości spadku wraz z darowiznami odejmiemy długi spadkowe. Pomijamy tu długi z tytułu poleceń, zapisów i zobowiązań z tytułu zachowku. W sytuacji, gdy wartość spadku ciężko ustalić i powstają spory, wartość ustala sąd.
Darowizna a zachowek
Nawet jeśli spadkodawca obdaruje jakąś osobę składnikiem swojego majątku, musi mieć na uwadze, że nie ma w ten sposób możliwości wyłączenia tej darowizny z doliczenia do substratu zachowku. Z drugiej strony, kodeks cywilny w art. 994 wyklucza pewne rodzaje darowizn, które na mocy tego przepisu nie mogą zostać jednak doliczone.
Do substratu zachowku nie wlicza się zatem:
- drobnych, codziennych darowizn (np. prezentów z okazji imienin, urodzin),
- darowizn dokonanych ponad 10 lat przed śmiercią, na rzecz osób niebędących spadkobiercami,
- darowizn przy wyliczaniu wysokości zachowku dla zstępnych,
- darowizn dokonanych przed urodzeniem dzieci (chyba że dokonano ich na mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego),
- darowizn przed zawarciem małżeństwa w sytuacji wyliczania zachowku małżonka.
Zapłata zachowku
Żądać zachowku można na drodze polubownej lub sądowej. Poniżej krótkie zestawienie.
W sytuacji polubownego załatwienia sprawy, osoba mająca prawo do zachowku wraz z spadkobiercami musi sporządzić ugodę, w której należy opisać wszystkie składniki majątku oraz określić wartość zachowku. Osoba uprawniona do zachowku musi oświadczyć, że otrzymała konkretną kwotę pieniężną w ramach zachowku, co zaspokoiło jej roszczenia.
Jeśli istnieje spór i dojście do porozumienia nie jest możliwe, osoba uprawniona do zachowku musi wystąpić z pozwem o zapłatę zachowku. Pozew musi spełniać wymogi formalne i być wytoczony w sądzie właściwym miejscowo według śmierci spadkodawcy.
Kwota, jaką należy zapłacić za pozew, wynosi 5 procent wysokości zachowku, o jaki walczymy. Koszty mogą również wzrosnąć w sytuacji powołania biegłych. Jednak, jeśli wyrok będzie na naszą korzyść, koszty sądowe poniesie pozwany.
Zachowek – czy prawo do niego może się przedawnić?
Uprawnienie do zachowku ulega przedawnieniu. Po upływie 5 lat od ogłoszenia testamentu już nie można dochodzić roszczeń z tego prawa. Jeśli testamentu nie było, termin ten należy liczyć od dnia otwarcia spadku.
Jak nie płacić zachowku?
Osoby mające prawo do zachowku nie mają obowiązku z tego prawa korzystać. Zatem, jeśli nie wystąpią z takim żądaniem, spadkobierca nie będzie musiał nic płacić. Tak samo, jak uprawnienie ulegnie przedawnieniu. Jednak, jeśli takie żądanie zostanie złożone, uniknąć zachowku można jedynie powołując się na sytuacje jak:
- zasady współżycia społecznego,
- niegodność dziedziczenia,
- zrzeczenie się prawa do zachowku,
- wydziedziczenie.
Chociaż wielu osobom pojęcie zachowku kojarzy się negatywnie, to warto pamiętać, że przynajmniej częściowo chroni oni tych spadkobierców, którzy dziedziczyliby z ustawy.
Więcej przydatnych porad z zakresu prawa, finansów i biznesu znajdziesz tutaj.
Najnowsze komentarze